Güneş Sistemi’nin en öfkeli gök cismi Io’nun halen canlı olduğunu fark eden ve onlarca yanardağını keşfedenler NASA’nın iki kadın bilim insanıydı.
Uzay keşfinin şafağını temsil eden 40 yıl öncesindeki dönemde, kadın bilim insanları Güneş Sistemi’nin bilinmeyenlerini ortaya çıkarmak adına çok önemli bir rol oynadı. En ilginç hikayelerden biri ise Jüpiter’in yörüngesinde yüzlerce yıl teleskoplardan gizlenmeyi başaran yanardağlar olmuştu. Bu yanardağlar, halen Güneş Sistemi’ndeki en aktif yerlerden biri olan ve dondurucu soğuk ile cehennem sıcaklıklarının ortasındaki bir kaosu temsil eden Io.
Io’daki volkanik faaliyetler ilk kez Mart 1979’da Voyager 1 uzay aracının çektiği fotoğraflar ile ortaya çıkarıldı. Güneş Sistemi’nin en volkanik gök cismi olan Io’nun bu özelliği, Jüpiter ile arasındaki güçlü çekim kuvvetinden kaynaklanıyor. Io’nun yörünge hızı, diğer büyük Jüpiter uyduları Europa ve Ganymede’e (Güneş Sistemi’nin en büyük uydusu) oranla çok daha fazla. Io, Europa’nın bir; Ganymede’in de iki tur tamamladığı sürede Jüpiter’in etrafını dört kez dönüyor. Jüpiter ve komşu uyduların çekim kuvvetleri arasında sıkışan Io, bundan ötürü oval bir yörügeye sahip. Dahası, itilip kakılmasının öfkesini üzerindeki yüzlerce yanardağından saçtığı lavlarla ortaya koyuyor.
Io, hakikaten fazlasıyla sıcak bir yer. Venüs kadar olmasa da, ayak basmaya uzun süre cüret edemeyeceğimiz kesin. Gök cismi üzerindeki sıcak noktaları temsil eden yanardağların sıcaklığı 1,527 dereceye kadar ulaşıyor. Yani, Güneş’in yüzey sıcaklığının neredeyse üçte biri. Io’nun yanardağlarından saçılan materyallerin yüksekliği ise tam 500 kilometreye ulaşabiliyor.
Jüpiter’in gölgesi Io’nun atmosferini donduruyor
Dev bir duman kütlesi…
Voyager 1, Mart 1979’da çektiği fotoğrafları Dünya’ya iletmeye başladığında, her biri NASA Jet İtki Laboratuvarı’nda (JPL) çalışan Linda A. Morabito’nun masasında birikiyordu. Voyager görevinde Optik Navigasyon Görüntü İşleme Sistemi (ONIPS) ekibi üyelerinden Morabito, 9 Mart 1979’da Io’daki bir yanardağ patlamasını tespit eden ilk insan oldu. Voyager 1’in çektiği tarihi fotoğrafta, Io’nun yüzeyinden 270 kilometre yükselen bir duman bulutu görünüyordu. Bu kare, Güneş Sistemi’nde Dünya dışındaki bir gök cisminde tespit edilen ilk yanardağ faaliyetiydi.
Yıllar geçtikçe Io üzerinde tespit edilen yanardağ sayısı da giderek artmaya başladı. Yer gözlemleri ile 150’den fazla aktif yanardağ ortaya çıkarılırken, bugün Io üzerinde 400’den fazla yanardağ olduğu tahmin ediliyor. Bu sayıya ulaşılmasında, Voyager 1 ve 2, Galileo, Cassini ve bugün Kuiper Kuşağı’ndaki yolculuğuna devam eden New Horizons dahil birçok uzay aracının da katkısı bulunuyor.
Peki, yer ve uzay gözlemleriyle elde edilen verileri analiz ederek Io üzerindeki aktif volkanların büyük kısmını kim keşfetti? Cevap yine bir bilim kadını olan Dr. Rosaly M. C. Lopes. Jet İtki Laboratuvarı’na 1989’da katılan Lopes, 1991 yılında Jüpiter’e düzenlenen Galileo Uçuş Projesi’ne dahil oldu. Lopes, Galileo’nun yakın-kızılötesi haritalandırma spekrometresinin elde ettiği verilerden sorunlu bilim insanı oldu. 1996-2001 yılları arasındaki tek görevi Io’daki yanardağ faaliyetlerini tespit etmek olan Lopes, söz konusu dönemde uydu üzerinde tam 71 aktif volkan keşfetti. Bu başarısıyla, herhangi bir yerdeki en fazla yanardğı keşfeden insan olarak Guinness Dünya Rekorlar Kitabı’na girmeyi başardı!
Lopes, kariyerine Cassini Uçuş Projesi ekibindeki göreviyle devam ederken, Morabito Spitzer Uzay Teleskobu, Juno görevi ve Ay’a düzenlenen LCROSS görevinde yer aldı.
Jüpiter sistemi hakkında daha fazla ilginç bilgiye bakmak isterseniz:
