Her ne kadar insanlık ilk kez 1969’da Ay’a ayak basmayı başarmış olsa da, Dünya’nın uydusunu keşfetmek ve kolonileştirmek beklenildiğinden çok daha zor olacak gibi görünüyor. Son yılda gerçekleştirilen Ay görevlerinin yarısının bile başarılı olamaması, uzay-havacılık alanında teknoloji ve işbirliğinin çok daha ileri seviyeye gelmesi gerektiğini gözler önüne seriyor.
Bolca su ve Helyum-3 içeren Ay, insanlığın ilk çıkış noktası ve ilk alternatif yaşam yeri olacağı gibi Mars’a yapılacak yolculukların da ilk etabını temsil ediyor. Yine de Ay görevleri bir bütünlük sergilemekten uzak iken uyduya ateşlenen yörünge ve yer araçları beklenmedik sorunlarla karşılaşıyor. Ortaya çıkan kafa karıştırıcı tabloyu görebilmek ve değerlendirme yapmak için öncelikle geçmişteki görevlere kısaca bir göz atmamız gerek.
Ay’a yörünge veya yer gözlem aracı göndermeyi başaran ülkeler arasında Rusya (ilk olarak Sovyetler), ABD, Çin, Hindistan ve Japonya yer alıyor. En son Ay görevini temsil eden ve ‘baş aşağı’ şekilde başlayan SLIM de ne kadar hayatta kalacak bilinmiyor. Son 10 yılın görevlerine kısaca baktığımızda benzer durumların yaşandığını görüyoruz:
Chang’e 3 (Aralık 2013): Bir sonda ve keşif aracı taşıyan Chang’e 3, 14 Aralık 2013 tarihinde Mare Imbrium’a iniş yaptı. 90 gün sürmesi planlanan görevde yer keşif aracı Ay yüzeyinde 10 km mesafe kat etti ve topladığı verileri Dünya’ya iletti.
Chang’e 4 (Aralık 2018): Ay’ın Dünya’dan uzak kalan yüzünde (karanlık tarafı değil) iniş yapmayı başaran ilk görev Aralık 2018’de başladı. 12 Aralık tarihinde uzay aracı Von Karmen kraterine iniş yaptı ve Queqiao adlı ikinci bir uydu sistemi ile Dünya ile iletişim sağlandı (Ay’ın öte yüzünden doğrudan bağlantı sağlanamıyor). Chang’e 4’ün gövdesinden yere iniş yapan Yutu 2 aracı Ay’ın Dünya’dan uzakta kalan yüzeyini ilk kez inceledi ve bolca fotoğraf gönderdi.
NASA Ay Yörünge Kaşifi Uydusu tarafından çekilen görüntüde Chang’e 4’ün konumu ve Yutu 2’nin kat ettiği mesafe görülüyor. Kaynak: NASA
Beresheet (Şubat 2019): SpaceIL özel uzay-havacılık şirketi ile İsrail Uzay-Havacılık Sanayi (Israel Aerospace Industries) tarafından geliştirilen ve Ay’a düzenlenen ilk özel görevi temsil eden Beresheet (‘Başlangıçta’ anlamı taşıyor), Şubat 2019’da ateşlendi. Beresheet her ne kadar Ay yörüngesine başarıyla ulaşsa da Nisan 2019’daki iniş denemesi çakılma ile sonuçlandı.
Chandrayaan-2 (Temmuz 2019): Hindistan’ın Ay’ı keşfetmek için gerçekleştirdiği ilk görevi temsil eden Chandrayaan-2, Temmuz 2019’da ateşlendi. Yörünge aracı, sonda ve keşif aracından oluşan Chandrayaan-2, Ay’ın yüzeyindeki bileşen farklılıklarını ve yapısını, aynı zamanda su varlığını incelemeyi amaçlasa da, Ay’ın güney kutbuna inme denemesinde başarısız oldu ve yüzeye çakıldı.
Chang’e 5 (Kasım 2020): Çin Ulusal Uzay İdaresi (CNSA), Ay keşiflerine Kasım 2020’de ateşlenen Chang’e 5 ile devam etti. Ay’dan numune toplamayı amaçlayan uzay aracı Mons Rumker bölgesine başarıyla iniş yaptı ve yaklaşık 1.731 kg regolit (Ay yüzeyini kaplayan kum ve çakıl) topladı. Robotik kol, numune kepçesi ve matkap taşıyan yer keşif aracı, numuneleri elde ettikten sonra yerden ateşlenerek yörünge aracına bağlanacak sondaya topladıklarını iletti. Sonda başarıyla yörünge aracı ile kenetlendi ve numuneleri Dünya’ya geri dönüş için hazırlanan kapsüle yerleştirdi. Modül, Dünya’ya dönmeden önce beş gün Ay yörüngesinde turladı ve sonrasında yolculuğua başladı. Çin, karmaşık ve zor bir görevi başarıyla tamamlamayı başardı.
Chang’e 5 uzay aracının yörüngeden görünüşü (NASA/GSFC/Arizona State University).
Omotenaşi (Kasım 2022): NASA SLS roketi ve Orion uzay aracı ile ateşlenen Omotenaşi, bir küp uydunun (CubeSat) başarıyla Ay yüzeyine inip inemeyeceğini sınamayı amaçlıyordu. Omotenaşi CubeSat’ın amacı Ay civarındaki ve yüzeyindeki radyasyon yoğunluğunu ölçmeyi amaçlıyordu. Her ne kadar NASA’nın derin uzay görevleri için hazırlanan roketi ve kapsülü ile ateşlenmiş olsa da, roketten ayrılmasının ardından görevin Dünya ile bağlantısı kayboldu.
Hakuto-R 1 görevi (Aralık 2022): Özel uzay-havacılık şirketi ispace’in başında yer aldığı görev, SpaceX Falcon 9 roketi ile ateşlendi. Amaç, Nisan 2023’te Ay’ın Dünya’ya bakan en kuzey doğu noktasındaki Atlas Krateri’ne iniş yapmaktı. Birleşik Arap Emirlikleri (UAE) tarafından geliştirilen Raşid adlı bir yer keşif aracı taşıyan Hakuto, yazılım sorunu nedeniyle Ay yüzeyine iniş yapamadı.
Chandrayaan-3 (Temmuz 2023): Hindistan’ın aynı ismi taşıyan programının üçüncü görevi olarak Temmuz 2023’te ateşlenen Chandrayaan-3, Vikram adlı Ay iniş aracı ve Pragyan keşif aracını içeriyordu. Hindistan Uzay Araştırma Organizasyonu (ISRO) adına büyük bir başarıyla sonuçlanan görev, Hindistan’ı Ay’a ulaşmayı başaran dördüncü ülke olmasını sağladı. Ay’ın güney kutup bölgesini inceleyen görevde sülfür dahil birçok diğer elementin tespiti yapıldı.
Luna 25 (Ağustos 2023): Sovyet Rusya’nın başarılı günlerinin aksine, Rusya’nın son yıllarda birçok derin uzay görevinde beklenmedik başarısızlıklar elde ettiğine tanık olduk. Bunlardan bir tanesi, Chandrayaan-3 görevinden sadece bir ay sonra ateşlenen Luna 25 oldu. İlginç detay, Rusya’nın 1976’dan bu yana ilk kez tekrar Ay’a gitmeye karar vermesiydi. Başarılı olması halinde Ay’a Chandrayaan-3’ten daha önce iniş yapması beklenen Luna 25, bir yıl görev yapması beklenirken Ay yüzeyine çakılarak bu beklentileri sona erdirdi.
Peregrine Mission One (Ocak 2024): NASA’nın Ticari Ay Taşıma Yükü Hizmetleri (CLPS) programı kapsamında Astobotic şirketi tarafından inşa edilen Peregrine Lunar Lander, 4 Ocak 2024’te ateşlendi. Her ne kadar ilk görevini gerçekleştiren Vulcan Centaur roketi başarılı olsa da, deneme amaçlı Ay’a gönderilen mürettebatsız Ay Modülü yüzeye iniş yapmayı başaramadı. Roket yakıtının sızması nedeniyle yaşanan teknik sorun Astrobotic tarafından kısmen giderilse de, yumuşak iniş imkanı ortadan kalkınca Peregrine uzay aracı yörüngede yeniden konumlandırıldı ve Dünya’ya çakıldı.
SLIM (Ocak 2024): Japonya Uzay-Havacılık ve Keşif Ajansı (JAXA) tarafından düzenlenen ve en son Ay görevini temsil eden SLIM, Ay yörüngesinde 25 Aralık 2023’te ulaştı. Nokta atış inişi teknolojisi sebebiyle ‘Moon Sniper’ olarak da adlandırılan SLIM, 19 Ocak 2024’te yüzeye iniş yaptı, baş aşağı olarak. Güneş panelleri tam olarak açılmadığı için Dünya ile iletişiminde sorun yaşanan SLIM, buna rağmen yer keşif aracını indirip yüzeyden veri ve fotoğraf göndermeyi başardı.
SLIM uzay aracının yörüngeden çekilen fotoğrafı (NASA/Goddard/Arizona State University).
Kaynak: Statista
İlk görevler
Ay yüzeyine inişle sonuçlanan ilk başarılı görev, Şubat 1966’da gerçekleştirilen Luna 9’du. Sadece birkaç ay sonra ABD Surveyor 1 ile Haziran 1966’da Ay yüzeyine dokundu. Yaklaşık 50 yılın ardından, 2013’te Çin Chang’e 3 ile Ay’a ulaşan üçüncü ülke oldu. Hindistan Chandrayaan-3 ile Temmuz 2023’te Ay’a ulaşan dördüncü ülke olurken, Japonya’a baş aşağı iniş yapan SLIM ile Ocak 2024’te listeye beşinci olarak adını yazdırdı.
Ay görevlerinin 2020’lere girilmesi ile daha temkinli hale geldiği söylenebilir ancak başarı oranının da düştüğüne dikkat çekmek gerekiyor. NASA’nın Ay Olay Raporu (Moon Fact Sheet) tarafından 2019’da sunulan verilere göre 1966 ile 2018 arasında gerçekleştirilen 109 Ay görevinden (bazı kaynaklarda 120 sadece 61’i başarılı olurken, 48’i başarısızlıkla sonuçlandı. söz konusu kaynağa göre 1958-2018 arasındaki başarı oranı yaklaşık yüzde 55.
Ay rekabeti Soğuk Savaş’ın hissedilmeye başladığı yıllarda büyük bir hızla başladı. Ağustos 1958 ile Kasım 1959 arasında ABD ve Sovyet Rusya 14 görev düzenledi. Sovyetlerin Luna 1, Luna 2 ve Luna 3 görevleri başarı gösterirken, Temmuz 1964’te ABD’nin ateşlediği Ranger 7 görevi Ay’ın yakın çekim ilk fotoğraflarını elde etti. Yüzeyden çekilen ilk fotoğrafları ise Sovyet Luna 9 Ocak 1966’da elde etti. Mayıs 1966’da, ABD Surveyor-1 ile Ay’ın yüzeyini fotoğraflayan ikinci ülke oldu.
1958 ve 19779 yılları arasında Ay, Sovyet ve ABD görevlerinin hedefiydi. Söz konusu 21 yıllık süreçte iki ülke toplam 90 görev düzenledi. Öte yandan, 1980-1989 yılları Ay’ın unutulduğu ve hiçbir ülke tarafından uzay aracı gönderilmeyen dönem olarak tarihe geçti.
Japonya, Ay keşif macerasına 1990’da ateşlediği yörünge aracı Hiten ile dahil oldu. Eylül 2007’de ateşlenen ve bir diğer yörünge gözlem aracını temsil eden Selene, Japonya’nın ikinci göreviydi.
2000-2009 dönemi toplam altı Ay görevine tanık oldu: Smart-1 (Avrupa), Selene (Japonya), Chang’e 1 (Çin), Hindistan (Chandrayaan-1), Lunar Reconnaissance Orbiter ve LCCROSS (ABD).
2009-2019 döneminde düzenlenen görevlerde Çin ve ABD ağırlığı görülürken, 2008’de Chandrayaan-1 görevini düzenleyen Hindistan çalışmalarını artırdı, İsrail ise Ay’a ulaşma çabalarına giren en yeni ülke oldu.
SLIM, 2024’ün başlamasıyla gelecekteki Ay görevlerinin fazlasıyla zorlayıcı olacağına dikkat çeken, bir o kadar ilham veren bir görevdi. 2030’lara uzanan süreçte, kutup noktalarından su çıkarmayı hedefleyen ABD ve Çin’in başını çekeceği mücadelenin neler göstereceğini düşünmek heyecan verici.
Kaynaklar: ET, The Conversation, Orbital Today, The Hindu, Astronomy
Ana görsel: NASA/Unsplash
