“The Last of Us” video oyunu çıktığı günden beri popülerliğini koruyor, hatta daha da arttırarak devam ediyor. Son zamanlarda ise bu video oyunu, başrollerini Pedro Pascal ve Bella Ramsey’in üstlendiği bir diziye uyarlandı. Naugthy Dog tarafından geliştirilen video oyununda, tüm dünyayı etkisi altına alan ve bulaştığı insanları saldırganlaştırarak diğer insanlara saldırmasına yol açan bir mantar salgını işlenmektedir[1].
Hastalığın beklenmeyen ve hızlı yayılışı tüm devletleri hatta medeniyeti çökertmiş durumdadır ve hayatta kalan insan grupları hayatlarına devam etmeye çalışmaktadır. Bu yazıda, video oyununu oynamanızı ya da dizisini kesinlikle izlemenizi önerebileceğim bu diziye daha farklı bir açıdan bakacağız: bilimsel açıdan[1]. Ayrıca, eğer mantarlara ilginiz varsa ve daha detaylı bir okuma yapmak istiyorsanız Merlin Sheldrake’in “Saklı Dünya” isimli kitabını şiddetle okumanızı tavsiye ediyorum.
Mantarlara Genel Bir Bakış
Öncelikle, şunu belirtmeliyim ki yazı boyunca kullanılacak mantar kelimesi İngilizcedeki “fungi” kelimesinin karşılığıdır. Bunu belirtmekte fayda var çünkü “fungi” ve “mushroom” kelimeleri Türkçeye mantar olarak çevrilmekte ancak “fungi” genel mantarları kapsarken “mushroom” çevirisi değişiklik gösterebilir.
Yaygın kanının aksine mantarlar bitki değildir hatta bitkiler alemine bile girmezler. Mantarların kendine özel bir alem sınıflandırması bulunmaktadır ve mantarlar alemi, canlılar alemi içerisinde ilginç ve en önemli alemlerden birisidir[2]. Bu ilginçliğe bir örnek olarak dünyadaki en büyük organizmayı verebiliriz. Bir mantar türü Armillaria ostoyae, dünyadaki yaşayan en büyük organizma olarak biliniyor[3].
⚡Çernobil’de Yetişen Mantar Uzayda Radyasyon Zırhına Dönüşebilir
Yaklaşık 9 kilometrekarelik bir boyuta ulaşan bu mantar aynı zamanda 2400 yaşında[3]. Mantarlar aleminde yaklaşık 90,000 mantar türünün olduğu bilinmesine rağmen bu sayı her sene binlerce yeni mantar türünün keşfedilmesiyle katlanarak artıyor[2]. Kabaca bir tahmin yapmak gerekirse bilim insanları, 1 milyondan fazla mantar türünün bulunabileceğini belirtiyor.
Mantarlar aleminde hem makroskobik (Eng: macroscopic) hem de mikroskobik türler bulunmaktadır. Makroskobik mantar türlerine örnek olarak “mushroom” olarak bilinen mantar, yer mantarı ve kurtmantarı örnek verilebilir. Mikroskobik mantar olarak da Saccharomyces cerevisiae örneğini verebiliriz. Mantarlar alemindeki mantar türleri olağandışı bir çeşitlilik gösterse de hepsinin çeşitli ortak yönleri bulunmaktadır. Örneğin, mantarlar yer değiştirme hareketi yapamayan, ökaryotik ve heterotrof (bitkilerde olanın aksine kendi besinini kendisi sentezleyemeyen) canlılardır. Hücre yapılarında hücre duvarı bulunur ancak bu hücre duvarı da bitki hücrelerindeki hücre duvarından farklıdır. Bu farklılığın sebebi mantar hücre duvarının kitin yapılı olmasından kaynaklanır.
Mantarlar hem eşeyli hem de eşeysiz üreyebilirler. Mantarları inceleyen bilim dalı ise mikoloji olarak adlandırılır. Bunlara ilaveten, mantarlar ile günlük hayatımızda hep iç içe yaşadığımızı ve günlük hayatta sıkça kullandığımızı ancak mantarların hastalık ve salgınlara da sebep olabileceğini belirtmekte fayda var[2]. Peki, mantarların sebep olduğu global bir salgını konu alan The Last of Us, bu konsepti ne kadar gerçekçi işliyor ve dünyada böyle bir olayın yaşanma ihtimali var mı?
Mantarlar Pandemiye Sebep Olabilir Mi? The Last of Us Gerçekçi mi?
Yukarıda da bahsettiğimiz gibi, bu oyun ve oyundan uyarlama dizi mantarlardan kaynaklanan bir salgını konu alıyor. Bu mantar, bulaştığı insanları saldırgan davranışlar sergilemeye itiyor[4]. Salgına sebep olan mantar “Cordyceps” mantarı olarak biliniyor (Ophiocordyceps unilateralis). Bu mantar türü sadece hayali bir mantar değil ve doğada gerçekten de bulunuyor.
İnsanlar üzerinde dizideki gibi bir etkisi olmasa da karıncalarda ve örümceklerde benzer bir etki gözleniyor. Yani Cordyceps parazitik bir mantar olarak davranıyor ve karıncaların ya da arıların “kontrolünü ele geçiriyor”. Yale Üniversitesi’nden bulaşıcı mantarlar üzerinde çalışan Scott Roberts “İnsan zihnini kontrol eden bir mantar fikri televizyon için harika olsa da kıyamet senaryosuna hazırlanmaya gerek yok” diyor. Yani dizideki gibi insanlara bulaşan ve insandan insana yayılan bir salgın şu an yüksek risk konusu değil. Yine de şunu belirtmekte fayda var ki özellikle dünya çapında artan global sıcaklıklar ve ekolojik krizler sonucu insanlara bulaşabilecek ve pandemilere yol açacak mantarlar ufukta görünüyor ve bu risk giderek artıyor. Cordyceps salgını olmasa bile yakın gelecekte mantar hastalıkları dikkat edilmesi ve farkında olunması gereken bir gerçek.
Yukarıda da bahsedildiği gibi Cordyceps gerçek bir mantar ve halk arasında “zombi karınca mantarı” (Eng: zombie-fungus ant) olarak bilinen bir üne sahiptir. Cordyceps, farklı suşları bulunan ve farklı böcek türlerini (örneğin karıncalar) kontrol edebilen bir tür. Cordyceps’in ürettiği sporlar karıncaların “zihnini” ve motor fonksiyonlarını ele geçirerek böceğin olağandışı davranışlar sergilemesine yol açıyor. Örneğin, mantar tarafından motor fonksiyonları bozulan karıncalar yüksek yerlere çıkma eğilimi gösteriyor. Normalde karıncanın böyle bir davranış göstermesi beklenmez çünkü bu durum karıncanın doğrudan güneş ışınlarına maruz kalmasına sebep oluyor ve uzun süre güneşe doğrudan maruz kalması karınca için olumsuz sonuçlar doğurabiliyor.
Ancak, mantar tarafından enfekte olan karıncalar ise tam olarak bunu yapıyor. Karıncaların bakış açısından mantıksız duran bu davranış mantarlar için büyük bir avantaj çünkü sıcak ortamda mantarlar daha rahat yayılma şansına sahip oluyor. Yani, Cordyceps kendisinin daha rahat üremesi için karıncanın motor fonksiyonlarını bozarak adeta karıncaları zombiye çeviriyor. Karıncanın ölümünden sonra Cordyceps karıncanın kafasından çıkıyor ve yeni sporlar başka karıncaları enfekte etmek üzere yayılmaya başlıyor.
The Last of Us dizisinde Cordyceps, insanları enfekte etme özelliği kazanıyor ancak Robert’ın belirttiğine göre “Doğada sayısı milyonlara ulaşan ve insanları enfekte etmeyen mantar türü bulunuyor ve Cordypces türü de insanları bunlardan biri. Hatta, Cordyceps, sadece bir karınca türünü enfekte edebiliyor ve diğer karınca türlerinde böyle bir durum gözlenmiyor.” diyor. Günlük hayatlarımızda biz görmesek de her gün binlerce mantar sporuna maruz kalıyoruz ancak bağışıklık sistemimiz ve vücut sıcaklığımız bizi bu sporlara karşı koruyor. Çoğu mantar türü 98.6 Fahrenheit (37 °C) üzerinde bir sıcaklıkta yaşayamıyor ve bilim insanları insanların vücut sıcaklığının evriminin mantarların bu özelliği ile ilişkili olduğunu düşünüyor.
Mantar Salgınlarının En Büyük Sebebi Ne Olabilir?
The Last of Us dizisinde mantarın insanlara yiyecek kaynakları üzerinden bulaştığı belirtiliyor. Yiyecekler üzerinden birçok enfeksiyon (örneğin norovirüsler ya da Salmonella bakterisi) kapma riskimiz olduğu bir gerçek olsa da mantarların yemek yoluyla enfeksiyona sebep olması daha düşük bir ihtimal. Hatta günlük hayatımızda probiyotik gıdalarla birlikte farkında olmadan bunu yapıyoruz.
Şunu eklemekte de fayda var ki yediğimiz yiyecek zararlı bir mantar içerse bile mide asiti oldukça düşük bir pH’a sahip ve mantarın bu pH’da hayatta kalması oldukça düşük bir ihtimal. Ek olarak, diziden farklı olarak herhangi bir mantar türü insana bulaşmayı başarsa bile “insandan insana” bulaşma riskinin de düşük olduğu belirtiliyor. Hatta şu ana kadar “neredeyse hiç” insandan insana bulaşabilen bir mantar türü yok ama nadir durumlarda insandan insana bulaşmayı başarabilen mantarlar da gözlemleniyor.
Ufukta görünen mantar salgınlarının en büyük sebeplerinden birisi olarak bilinçsiz antibiyotik kullanımı öne sürülüyor çünkü antibiyotikler zararlı bakterilerin yanında yararlı bakterileri de öldürerek mantarların yayılması için yer ve uygun ortam yaratıyor. Bağışıklık sistemi yetersizliği yaşayan insanların sayısının popülasyonda artması da ilerde yaşanacak mantar salgınlarının önünü açıyor.
Son olarak, The Last of Us dizisinde mantar salgınının sebebi yükselen global sıcaklıklara ve küresel ısınmaya bağlanıyor. Dünya’nın geldiği noktada bu senaryolar Cordyceps için olmasa da bazı mantar türleri için geçerli olabilir. Örneğin, bir anda ortaya çıkan ve 30 kıtaya yayılan Candida auris bunlardan birisi. 2009 yılında bir anda ortaya çıkan, görece yüksek sıcaklıklarda yaşayabilen ve insandan insana yayılabilen bu mantar türünün ortaya çıkma sebebinin yükselen global sıcaklıklar olduğu düşünülüyor. Bilim insanlarının bu mantar konusunda endişelendiren 3 ana sebep bulunuyor.
Bunlar, mantar tarafından enfekte olan hastaların patojenleri diğer insanlara yayabiliyor olması (insandan insana yayılım gösterebilmesi), bu türün ilaçlara dirençli olması (multi-drug resistance) ve oldukça yeni olması. Özellikle eğer kan dolaşımına girmeyi başarırsa bu mantar insanlar için oldukça tehlikeli olabiliyor ve bağışıklık sistemi zayıf olan insanlarda ölümcül boyutlara ulaşabiliyor. Kısacası, The Last of Us bir bilim kurgu olmasına ve birçok yönünün gerçekliğe yakın olmamasına rağmen mantar salgınlarının özellikle artan sıcaklıklarla birlikte daha çok gündeme geleceği su götürmez bir gerçek[4].
Kaynaklar:
[1] Wikimedia Foundation. (2023, February 3). The last of Us. Wikipedia. Retrieved February 25, 2023, from https://tr.wikipedia.org/wiki/The_Last_of_Us
[2] Zaragoza, O. (2017). Mycology. Reference Module in Life Sciences. doi:10.1016/b978-0-12-809633-8.12378-7
[3] Maheshwari, R. (2005). The largest and oldest living organism. Resonance, 10(4), 4-9.
[4] Backman, I. (2023, February 6). “The last of us” apocalypse is not realistic, but rising threat of fungal pathogens is. Yale School of Medicine. Retrieved April 14, 2023, from https://medicine.yale.edu/news-article/the-last-of-us-apocalypse-is-not-realistic-but-rising-threat-of-fungal-pathogens-is/
